Potęga Matejki - z "Pocztem książąt i królów polskich" przez historię Kujaw i Bydgoszczy - spotkanie 1

czwartek, listopada 07, 2013

Potęga Matejki - z "Pocztem książąt i królów polskich" przez historię Kujaw i Bydgoszczy - spotkanie 1

1 listopada minęła 120 rocznica śmierci artysty niezwykłego!  W 1893 r. zmarł w Krakowie twórca wyjątkowy: JAN MATEJKO! Można się z jego twórczością swarzyć, odrzucać, zachwycać - ale jej nie dostrzegać? Chyba nie da się. Wrósł w nasza świadomość narodową. Czy na trwałe? Doświadczenie uczy, że chwilami mam co do tego pewne wątpliwości?

W głębokich mrokach dzieciństwa nikną ślady pierwszego olśnienia twórczością Jana Matejki. Należę do pokolenia lat 60-tych XX wieku, które namiętnie spędzało godziny na dywanie przedszkola lub własnego pokoju i toczyło bitwy plastikowymi żołnierzykami. Z tej ogromnej masy wojsk wszelakich została dziś garstka. Jeden jednak jeździec przykuwa uwagę: książę Witold Kiejstutowicz! Nikt jakoś nie ma wątpliwości, czym inspirował się autor tej zabawki. Wygląda, jakby naprawdę wyskoczył z płótna mistrza Jana. I to on stał się pomostem, który powiódł mnie prostą drogą ku fascynacji twórczością „małego olbrzyma”, jak go nazwał wielki popularyzator jego twórczości Szymon Kobyliński. Potem przyszedł czas na szkołę i od V klasy edukacja historyczna. Wymagano od nas wtedy, aby zeszyty były obłożone w owijacze z... „Pocztem królów i książąt polskich” J. Matejki. Nigdy nie uczyłem się kolejności naszych władców i znam portrety na pamięć? Było inne wyjście, jak gapienie się na małe główki książąt i królów? Rzecz można: Matejko był obecny od zawsze! Ciekawe czy ktoś gdzieś zachował taki owijacz. Główki polskich władców "spoglądały" na nas również z zakładki do książek!

Nie dość, że rośnie nam „wybiórcza inteligencja”, która poznaje rodzimą literaturę „we fragmentach”, nie zna kanonu pieśni patriotycznych (wszystkich epok), to jeszcze hodujemy artystycznych dyletantów?! Matejko zostaje wyparty z ich świadomości. Kim go zastępują? NIKIM! Pustynia! Próżnia! Na to nie powinno być przyzwolenia!

Nasz wspólny spacer po twórczości Mistrza pozwalam sobie zacząć od „Pocztu...”. Proszę rozejrzeć się po swoich księgozbiorach. Nie wyobrażam sobie, aby jakiegoś ich wydania tam nie było. To taki sam kanon lektur, jak onegdaj „Pan Tadeusz” czy wszystkie tomy „Trylogii”. W latach 80-tych wydano nawet cały numer "Płomyczka" z wizerunkami, z których drobna część tu przypomnę.

Czy my naprawdę nie potrafimy zrobić użytku z naszej historii? Czy jesteśmy tak uparci czy głupi, żeby w erze różnych fantastycznych „kodów artystycznych” nie pochylić się nad kartonami z wizerunkami rodzimych i obcych władców, którzy miłościwie panowali w Polszcze? Blog, to specyficzna forma przekazu. Nie pozwala mi na drobiazgowy „rozbiór logiczny” wszystkich kartonów Mistrza. Sięgnę tylko po kilka z nich. Zapraszam na wieczór pt. „Królowie polscy w Bydgoszczy i okolicy”.

Zacznę wbrew chronologii: od portretu króla Jana I Olbrachta! Tu aż kipi od historycznych aluzji i sekretów... Nikła korona, o ileż skromniejsza, niż ta na skroni ojca, Kazimierza IV Jagiellończyka, nędznej postury miecz (mieczyk) i co najważniejsze: twarz cięta blizną!... Oto oblicze monarchy, który z Kallimachem wymykał się nocami z Wawelu i wdawał w uliczne burdy. No i akcent regionalny: śmierć monarchy w Toruniu, na znanym chyba wszystkim ratuszu. Nie unikajmy skandali obyczajowych. W imię jakich wyższych racji karmimy się banałami? Widzimy monarchów kutych w kamieniu? A gdzie ich prawdziwe oblicze? Każdego zapewne wciągną nocne eskapady Jagiellona! Gwarantuję !...

Sięgnijmy po „zdrowy” wizerunek Kazimierza III Wielkiego (choć moralna strona życia tego monarchy w ogóle nie nadaje się do propagowania... dorastającej dziatwie?). Oto prawda w ołówku zaklęta! Zwracam uwagę na każdy detal i mamy panowanie król, jak na... talerzu! Berło królewskie? Nie, Akademii Krakowskiej. Czepiamy się królewskiego pasa –  i rzecz jasna powtarzamy klasycznie za Jankiem z Czarnkowa, że „zastał Polskę drewnianą...”. Bydgoszczanie dodadzą: 19 IV 1346 r. lokował Bydgoszcz. Trzeba widzieć ich miny, kiedy dowiadują się, że trochę rzecz inaczej przedstawiała się w XIV w. Ręka spoczywająca na księdze – i bez wysiłku snujemy o aktach prawnych monarchy, np. statutach wiślickich. A godła wpięte w monarszą pelerynę? Polski i Kujaw! Ostatni koronowany Piast naszym krajanem był i gdyby urodził się w 2013 r. miałby na karocy wymalowane „CB”. Urodził się wszak w Brześciu Kujawskim! Pewnie, że nie zapominamy o koronie. Mistrz Jan był świadkiem otwarcia grobowca Łokietkowica i trzymał jego czaszkę. I rysował ją z natury!... Miał szczęście.

Gdyby ktoś mnie zapytał o mój ulubiony wizerunek władcy, to miałbym problem? Wrażenie jednak robił od zawsze Władysław I Łokietek! To nie jakieś lelum-polelum. Władca pełną gębą. Poświęciłem temu  dzielnicowemu książątku trochę miejsca na tym blogu! A przecież, to on doprowadził proces zjednoczenia Królestwa Polskiego do szczęśliwego końca! Ile dumy i potęgi w tych rysach! Śmiem twierdzić, że to najbardziej marsowe oblicze "Pocztu..."! Kto mu zdzierży pola? Ani Chrobry, ani Jagiełło, ani Stefan Batory, ani Jan III Sobieski! Musimy wypatrzyć godło Kujaw! Znowu  n a s z ! Potężny miecz, kolczugą i ten niesamowity róg u pasa. Jak nie podziwiać Łoktka?

Z uporem maniaka będę dobijał się o należne miejsce szczególnie w historii Bydgoszczy Kazimierza IV Jagiellończyka! To przecież najbardziej „bydgoski Jagiellon” i król Polski w dziejach miasta. Niemalże to stąd, bydgoskiego zamku, król prowadził wojnę 13-letnią! Tu dokonywał przeglądów wojsk nim wyruszały na Prusy! To tu odbywały się tajne narady rady królewskiej! To do Bydgoszczy przybywali posłowie Zakonu błagając o pokój i naprawdę niewiele brakowało, a nie byłoby tzw. II pokoju toruńskiego, gdyż podpisano by go nad Brdą! Mało tego: nawet wieść o śmierci matki (Sonki, Zofii Holszańskiej) zastała króla tu, w tym mieście. A niefortunna bitwa pod Chojnicami z 1454 r. znalazł swój epilog właśnie w Bydgoszczy, dokąd sprowadzono (nieomal siłą) króla, który chciał dać głowę na polu walki!...

Dynastia w ogóle miała szczęście do Bydgoszczy i regionu. Alboż to nieopodal stąd, pod Koronowem, wojska Władysława II Jagiełły nie pogruchotały raz jeszcze kości krzyżackich w pamiętnym 1410 r.? Atoli są to fakty doskonale znane. Kto dziś jednak pamięta, że 7 grudnia 1520 r. zakończył w Bydgoszczy obradować jedyny w historii naszego parlamentaryzmu sejm wojenny? Zwołał go tu najmłodszy Jagiellończyk spośród Kazimierzowych synów, Zygmunt I, zwany później Starym. Włodarze mego miasta jakoś nie upamiętnili tych faktów! Szkoda, tym bardziej, że miasto obdarto z bezcennych zabytków. Skutek m. in. pruskiego zaboru i polityki okupanta niemieckiego w latach 1939-1945!... Tym bardziej o tym przypominam.

I na koniec też Jagiellon. Chociaż po kądzieli, Jan II Kazimierz Waza. Ile w

tym wizerunku dramatyzmu? Modlitewnik w ręku, bo monarcha był wyświęconym kardynałem, korona na stoliku i akt abdykacji. Zawsze takim go każą nam pamiętać, ostatniego z rodu... Szkoda, że ni jak nie da się odczytać w tym wizerunku tryumfatora spod Beresteczka! Ale bydgoszczanie wiedzą, że król swoiście zaznaczył swoją bytność w Bydgoszcz. W 1657 r. potwierdził postanowienia  traktatu welawskiego i podpisał 6 listopada traktat odtąd zwany welawsko-bydgoskim. Fryderyk Wilhelm Hohenzollern umiejętnie wykorzystał czas wojenny "potopu", aby zrzucić lenną zależność Prus od Korony! Wiem, że zniknął ratusz, w którym spotkali się obaj monarchowie. Nie ma na Starym Rynku choćby tabliczki, która przypominałaby ten fakt bydgoszczanom i gościom nas odwiedzającym.

Wiem, że tylko rozgrzebałem temat. Twórczość Matejki, to studnia niemal bez dna! A po lekturze jego rysunków czy płócien zadajmy sobie pytanie: a, co my robimy dla Matejki? Na ile jest w ogóle dla nas czytelna jego wizja dziejów? Proponuję rzucić hasło: MATEJKO WIECZNIE ŻYWY!... I zabieram się do pisania kolejnego „spotkania”.

PS: Drobne odstępstwa od "królewsko-pocztowego tematu"! Dwukrotnie na płótnach Jana Matejki pojawia się... Gąsawa! To nieopodal Żnina w 1227 r. doszło do pamiętnego zamachu! Siepacze Świętopełka Gdańskiego zorganizowali napad i ubili księcia krakowskiego Leszka I Białego z linii książąt kujawsko-mazowieckiej. Jego stryjecznym wnukiem był Władysław Łokietek. On sam też oczywiście zagościł na kartonach Mistrza: