Bydgoskie abecadło? - cz. 1

poniedziałek, sierpnia 05, 2013

Bydgoskie abecadło? - cz. 1

W 1772 r. Bydgoszcz znalazła się pod pruskim zaborem! Fryderyk II dla wielu zwany "Wielkim"  (nie wiedzieć dlaczego również i Polaków?), bardziej mi pasuje "Stary Fryc" (niem. Friedrich II., Friedrich der Große und der Alte Fritz) sprawił, że na 148 lat (a nie 123) z mapy Europy zniknęła nazwa "Bydgoszcz", a pojawiła się "Bromberg". Po co o tym wzmiankuję? Otóż ten historyczny wstęp jest mi bardzo potrzebny. My bydgoszczanie nie zdajemy sobie sprawy, jak wiele w nas tkwi z czasów... zaborów. Że minęło od nich 93. lata? Najprościej to ujawniamy swoim... językiem. Będąc tu, nad Brdą, nie zdajemy sobie z tego sprawy.
Język gięty artykułuje, co pomyślała głowa. Często nawet nie zdajemy sobie sprawy z oryginalności naszej mowy. Moi po mieczu przodkowie żyli właśnie pod zaborem pruskim! Ale ja właściwie wychowałem się w kręgu kultury kresowej, wileńskiej (gdzie nikogo nie dziwił "bradziaga", "parsiuk" czy "swołocz") . Na tyle silnie, że kiedy poznałem moją małżonkę (urodzoną chełmżankę), to sądzono, że sobie z Jej rodziny robię tzw. jaja. Ale ja naprawdę nie rozumiałem wielu zwrotów i określeń. To nie chodzi, że nie używałem onych rzeczy, tylko po prostu nie znałem ich... poniemieckich określeń. Jedli "gryzik", "zylc", używali "szwamek" lub "szrubra"? Zacząłem kolekcjonować zwroty, terminy. "Alfred podbija kryzla batem" - takie zdanie dyktował mój śp. teść mej córce, a swej wnuczce. Musiałem pojechać na pewną konferencję, której byłem gościem, aby się dowiedzieć, że poczęstowano mnie "kuchem".

Oczywiście znałem różne "bratniki", "lufciki", "winkle", "fajerki", zajadałem się "szneka z glancem" lub "łapałem szneki", umiałem puścić "bajerę", otwierałem "flaszkę" lub "wecka", do dziś mam przed ważnym zdarzeniem "hercklekoty" lub podróżą "rajzefiber". Jako dziecko nie zastanawiałem się nad pochodzeniem tych słów. Nie spałem ze słownikiem frazeologicznym Skorupki pod poduszką. Wystarczyło pojechać gdzieś do centralnej Polski i nasze "ja! ja!" demaskowało skąd jesteśmy. Poniemieckie "tak! tak!" mamy nieomalże we krwi. Ja! ja!...

"Bydgoskie abecadło..." powstało z rodzinnych zasłyszeń oraz mozolnej pracy, którą przed laty wykonała koleżanka Hanna Borek, której serdecznie dziękuję. Kiedy wykorzystywałem ten materiał wiele osób poruszał fakt, że to są germanizmy. Minął bezpowrotnie czas babek, które jeszcze w latach 60-tch XX w. w sklepie liczyły na funty, podwały niemieckie liczebniki, mało tego często, kiedy nie mogły pozbyć się nas, dzieci, a chciały porozmawiać o czymś z sąsiadką, to po prostu... przechodziły na niemiecki. Nasze zadarte głowy i głupawe miny musiały byc dla nich miłym widokiem?... Piszę te słowa w dniu XXVI rocznicy śmierci mej babci Jadwigi, która urodziła się jeszcze jako poddana JCM i JKM Wilhelma II w dalekim Mülheim (Ruhr) Styrum (Nadrenia Północna-Westfalia) - Jej pamięci dedykuję ten post i kolejne jego części. 
A słowu towarzyszy obraz. W tym wypadku najsłynniejsze dzieło Ferdinanda Lepckego (1866-1909), które stało się symbolem miasta: Ł u c z n i c z k a ! Mam-że udawać, że F. Lepcke nie był Niemcem? W końcu sto lat temu Bydgoszcz nazywano "kleine Berlin" (jakżeż trudno w to dziś uwierzyć).. 

*      *       *

Od A do K:

aintop/eintopf - zupa, potrawa jednogarnkowa

ancug/anzug - garnitur

ancel - więzienie
bachor - dziecko
badejki - krótkie spodenki, kąpielówki (szorty)

balia - wanna

bajer (-ować) - kłamać

bajzel - bałagan
bamber - chłop
bambetle - pościel

bana - pociąg
bauer- bogaty rolnik, Niemiec

bety - pościel
bimba - tramwaj
bigiel - wieszak

bryle - okulary
bunterteler - świąteczny talerz (ze słodyczami, orzechami, piernikami itp.)
byksa - puszka

centryfuga - wirówka (do miodu)
chichrać się -  śmiać się

chochla - łyżka

cug - ciąg w piecu

cugle - część końskiej uzdy

curig - do tyłu

cyferblat - tarcza zegara

dekiel - pokrywka; mieć "coś z deklem" - niespełna rozumu

decka - obrus
drachel - parasol
dryndać -dzwonić ( np.telefonem)
dukać - ugniatać np. ziemniaki/kartofle

durszlak - cedzak
dycht - całkiem  (całkiem podobny do ojca)

fajerka - krążki do pieca kaflowego w kuchni

fajrant - przerwa, koniec
farfocle - paprochy

fart - szczęście

fasa - zbiornik na wodę

fest - mocny

flaszka - butelka 
frajda - radość

frajer - naiwniak

fuks - rudy
funca - lampa
fyrtel - okolica (z tego fyrtla, np. dziś osiedla)
giry - nogi

glajda - zaniedbana, niechlujna kobieta

glaca - łysina

glanc - lukier, polewa

glancować - polerować, pastować (np. buty)

gzuby - dzieci

hajcować - palić

hajcowny - dowcipny

hajtać się - żenić

hakielek - szydełko
hebel/heblować - strug/strugać

heklować - szydełkować

heksa - wiedźma, kobieta-hetera

ja! ja! - tak! tak! (w niektórych rejonach również "jo! jo!")
jaczka - kaftanik

jarać - palić (np. papierosy)
jubel - bałagan

kanka - bańka (na mleko)

karbinal, karminadel - kotlet mielony 

kartofle - ziemniaki

kiereja - suknia

kinder bal - zabawa dla dzieci
kinol - nos

kipa - skrzynia
klamoty - zbędne np. meble

kuch - drożdżówka
kunda - cwaniak

Łuczniczka AD 2013 dzieło Macieja Jagodzińskiego-Jagenmeera