1863 r. - młot i dłuto, czyli rzecz o Elizie Orzeszkowej
 |
| Eliza Orzeszkowa |
Dzielność
kobiet-Polek,
hardych Litwinek godna jest naszego podziwu. W
1863 r. wiele z nich
zdało egzamin z patriotyzmu! Czy historia kiedyś wobec nich spłaci
swój dług?! Ich rola nie ograniczała się tylko do błogosławienia
odchodzących w bój... O jednej dzielnej tego pokolenia
pisałem dwa miesiące temu, nazywała się
Apolonia Sierakowska! Oto zapominany epizod
z życia pani na
Ludwinowie, w którym ukrywała
Romualda
Traugutta! Ta dzielna kobieta, która narażała swoje życie dla
ocalenia innego nazywała się
Elżbieta z Pawłowskich
Orzeszkowa. Tak, znamy ją jako
Elizę Orzeszkową.
 |
| Romuald Traugutt |
„
...dwa tygodnie
całe przepędziłam z Trauguttem, który przez połowę czasu tego
ukrywał się w domu naszym w Ludwinowie, a przez drugą połowę
dojeżdżał do partii, na nowo pod Pińskiem sformowanej, w moim
towarzystwie i w poszóstnej karecie, gdyż inaczej jak w
towarzystwie kobiety i w zamkniętym, paradnie wyglądającym powozie
podróży tej wśród tysięcznych niebezpieczeństw odbyć by nie
mógł”- tak po latach wspominała
Eliza
Orzeszkowa. Ciąg dalszy tej dramatycznej
opowieści znajdujemy we wspomnieniach przyjaciela pisarki,
Henryka
Nusbauma:
„...dla każdego przebicie się przez zachodni
skraj Litwy w każdej innej formie równałoby się niewątpliwemu
oddaniu się na pastwę wrogowi, postanowiła nie cofać się, jechać
dalej, biorąc wszystko na siebie i prosząc Traugutta, aby zachował
się biernie, jak człowiek cierpiący”. Niby-kuzyn,
schorowany... Opanowanie i zimna krew nie opuszczała Orzeszkowej,
kiedy patrol Moskali zatrzymał jej powóz.
„...odzywa się głos
złowrogi: «Stój!» - głos brzemienny szubienicą dla Orzeszkowej
i dla Traugutta”. Dalej czytamy:
„Swoboda
zachowania się, spokój, pewność siebie wielkiej patriotki zmyliły
straż podejrzliwą... i szczęśliwie z ocalonym tym razem gościem
swym niepospolitym pojechała dalej...”.
Sama Orzeszkowa tak
oceniała rolę powstania na jej życie:
„Ten
moment wzniecił we mnie pragnienie służenia Ojczyźnie według
miary sił i natury moich zdolności; od jego ognia i od jego łez
powstała we mnie ambicja przyniesienia choćby małej cegiełki do
tego ratunkowego mostu, po którym naród przejść miał nad szeroko
rozwartą pod nim otchłanią”. Trudno się potem
dziwić, że tak często motyw walk 1863 r. wracał w jej twórczości.
I nie chodzi tylko o „Nad Niemnem”. Miał-że kto inny, niż Ona
zostawić piękny literacki obraz Traugutta:
„Pytasz, dlaczego
świętym jest to imię? Albowiem według przykazania Pana opuścił
on żonę i dzieci, dostatki i spokój, wszystko, co pieścił,
wszystko, co raduje i jest życia ponętą, czarem, skarbem,
szczęściem, a wziąwszy na ramiona krzyż narodu swego, poszedł za
idącym ziemią tą słupem ognistym i w nim zgorzał”..
 |
| T. Ajdukiewicz "Scena z powstania styczniowego 1863 r." |
Zdawała sobie
Orzeszkowa, jak całe jej pokolenie, że i ta insurekcja, to krwawa
siejba, której plon wzrośnie kiedyś dniem wolności:
„Ci, co
zginą, będą siewcami, którzy samych siebie rzucą w ziemię, jako
ziarno przyszłych plonów. bo nic nie zginie. Z dziś zwyciężonych
dla jutrzejszych zwycięzców powstają oręże i tarcze”. Odkrywam
te słowa, jak proroctwo Sybilli!...
Po latach, takie uczyniła
wyznanie:
„Moment ten wywarł na całą przyszłość moją
wpływ decydujący. Od niego padła mi na duszę powaga i nigdy
całkowicie nie wygasająca żałość, która mię na zawsze
odtrąciła od świata blasku, zabaw i pustych wesołości”.
Czy to nie jest pewien rys, jaki odnajdziemy w matce Zygmunta
Korczyńskiego w „Nad Niemnem”? Dalej znajdujemy niemalże
deklarację programową życia pisarki:
„Ten moment wzniecił we
mnie pragnienie służenia Ojczyźnie według miary sił i natury
moich zdolności; od jego ognia i od jego łez powstała we mnie
ambicja przyniesienia choćby małej cegiełki do tego ratunkowego
mostu, po którym naród przejść miał nad szeroko rozwartą pod
nim otchłanią”.
 |
| M. Gierymski "Powstańczy patrol" |
Kiedy Rosjanie
aresztowali jej męża,
Piotra Orzeszkę, dzielnie stawała w
jego obronie, ba! napisała list do władz w Wilnie (po francusku) i
wzorem innych kobiet, żon-zesłańców deklarowała, że pociągnie
za mężem na Sybir. A tu – niespodzianka: nie dopełniła tego
obowiązku? Po latach wspominała z nieukrywaną, jak na XIX wiek
szczerością:
„Małżeństwo moje (...) nie przyniosło mi
szczęścia”, „brak szczęścia (...) był raczej winą moją”.
Zbyt wczesny ożenek, marzycielskie usposobienie, popełniane błędy
etyczne – wszystko to znajdziemy we wspomnieniach pisarki. Zamknę
ten wątek jednym krótkim zdaniem:
„...nie pojechałam z mężem
moim na Syberię, a dlatego, że go nie kochałam” .
„Przyszły
potem zwątpienia różne, lecz idei miłości Ojczyzny i obowiązku
służenia jej nie zwątpiła nigdy; przyszły potem różne bóle,
lecz żaden nie dorównał bólowi nad jej nieszczęściem – pisała
w liście do M. Dubieckiego. - przychodziły szeregiem przydługim
różne pomysły pisarskie, lecz nie było śród nich ani jednego,
który by jak z pierwszego źródła, nie wytryskał z myśli o
Ojczyźnie. To wszystko uczynił ze mną i we mnie rok 1863. Gdyby
nie jego młot i dłuto, losy moje byłyby najpewniej inne i
prawdopodobnie nie byłabym autorką”.
Przyznajmy szczerze: czy
ktoś z nas podejrzewał, jakie motywy kryły się u źródła
pisarstwa autorki
"Nad Niemnem"? O
takiej Orzeszkowej raczej nie uczono nas w szkole. Jeżeli ten rys
zmieni nasze spojrzenie na milczący portret poważnej matrony, to
tylko cieszyć się. Komu mało, to musi koniecznie odnaleźć
książkę
Edmunda Jankowskiego „Eliza Orzeszkowa”:, która przed
laty wydało wydawnictwo PIW w zasłużonej (niestety zarzuconej!) serii „Ludzie żywi”.
Wkrótce 8 marca - może jest okazja, aby więcej uwagi poświęcić heroinom, które na przestrzeni wieków stawały mężnie w obronie umiłowanej Rzeczypospolitej?
PS: Swoją drogą ciekaw jestem, która z władczyń stanie się bohaterką w Dniu Kobiet. Maria Ludwika czy święta król(-owa) Jadwiga? Czas pokaże.
Brak komentarzy: