Myśli wygrzebane - 144 - Tadeusz Kościuszko

piątek, kwietnia 12, 2024

Myśli wygrzebane - 144 - Tadeusz Kościuszko

"...wzbudzić potrzeba miłość kraju w tych, którzy dotąd nie wiedzieli nawet, że Ojczyznę mają" - tak pisał w liście do Franciszka Sapiehy Tadeusz Kościuszko (1746-1817), w maju 1794 r. [1] Będziemy dziś czytać tylko to, co Naczelnik pisał i mówił, co zanotowali współcześni. Nie sposób wykorzystać wszystkiego. Literatura przedmiotu (jakkolwiek brzmi to dziwnowato) jest ogromna. Sam mam przed sobą dość pokaźny stosik dotyczący wydarzeń z 1794 r. I zaczynam się gubić, co gdzie szukać? Na szczęście tak źle ze mną jeszcze nie jest. Ogarniam, a dla uspokojenia skupiam się na dwóch pozycjach, obie wymienione w przypisie. Zachęcam do ich poznania, przeczytania, czy nawet porównania (to się fachowo nazywa: analizą porównawczą). 

 

Portret Tadeusza Kościuszki - autor nie określony - Facebook

 Głównym źródłem pozyskania wykorzystanych tu cytatów jest książka Alexa Starozynskiego, którą już dwukrotnie już wydano. [2] Pozycja warta poznania, bo napisana z perspektywy amerykańskiego dziennikarza polskiego pochodzenia. I napisana dla Amerykanów, aby przypomnieć im (o ile pamięć szwankuje) bohatera dwóch narodów, jak zwykło się pisać o generale Tadeuszu Kościuszce. W kolejnym odcinku cyklu sięgnę po cytaty z tych, którzy znali onego bohatera. Nie wiem czyja wiedza wymaga głębszego zagłębienia się w życiu i działalność Tadeusza Kościuszki: Amerykanów czy Polaków. Ignorancja jest na pewno po obu stronach Atlantyku. Nie chodzi, by kogo bądź zawstydzać, ale warto pamiętać, że często znamy naszych bohaterów tylko z wybranych epizodów, obrazków jakie zapełniały podręczniki historii lub pomników, które postawiono na skwerach, placach. Nie czarujmy się: dla większości z nas, to jednak ten facet z pomnika. Czy film "Kos" Pawła Maślona coś zmienił? Nie wiem. Nie jestem socjologiem. Ile osób rzuciło się do książek, po które i ja sięgam lub które sam posiadam? Nie wiem. Raczej niewielu.

Cytaty tu pojawiające się zostały zaczerpnięte m. in. z odezw lub listów (np. do ks. Izabeli z Flemmingów Czartoryskiej, siostry Anny Estko czy Thomasa Jeffersona), jakie pisał Naczelnik insurekcji narodowej. Nie wszystkie, jak się przekonamy, pochodzą z 1794 r., pierwsze wypowiedzi dotyczą wojny w obronie konstytucji 3 maja z 1792 r., ostatnie czasów wojen napoleońskich. Da to szersze spojrzenia na osobę Tadeusza Kościuszki, czy nawet ukaże ewolucję jego myśli, pragnień, a może też niezmienność jego poglądów społecznych czy politycznych.

 

Rok 1792...

• ...dało [to] poznać żołnierzom jawnie, iż myśl królewska byłam, odjąwszy sposoby, aby wojsko zawsze się cofało. Poczęły się rezonowania wszczynać, iż król hazarduje wojsko i eksponuje obywateli na zemstę i łup łaknącego nieprzyjaciela, a niektórzy rozumieli, że król umowę zrobił z Moskwa, którą zapewniony o losie ojczyzny i swoim siedzi spokojnie murując łazienki. 
• Ja zawsze mu odpowiadałem, zbijając wszystkie argumenta, że czasem ambarasowany był odpowiedzieć mnie; a nareszcie ze łzami powiedziałem, żeśmy zasłużyli na wzgląd, bijąc się za kraj, za rząd, za Waszą Królewską Mość [a], i że nigdy nie uczynimy przeciwko naszemu przekonaniu i honorowi. 
• Z ochotą przyjmę wszystko bez narzekania i zlawszy tylko łzami ziemie wychowania mego, pójdę do innej ojczyzny, gdzie mam prawo, bijąc się za nią od o przemocy... Tam stanąwszy, prosić będę Opatrzności o stały, wolny i dobry rząd w Polszcze, o niepodległość onej żadnej potencji, o cnotliwych, oświeconych i wolnych zawsze w niej mieszkańców. 
• Wierny byłem ojczyźnie, biłem się za nią i sto razy śmierć bym poświęcił dla niej.
• Żeby w inszym kraju, gdzieby rząd mógł zabezpieczy wolę moją, zapewne bym wolnymi ich uczynił [b], ale w tym potrzeba to zrobić, co można pewnie, ażeby ulżyć ludzkości i pamiętać, że w naturze wszyscy równi jesteśmy, że cnoty, bogactwa i wiadomość czynią tylko różnicę.
   

Rok 1794...

• Chcą mnie wziąć za naczelnika, ale póki nie ujrzę, że jest z czym zacząć i utrzymać się, nie chcę ni kraju, ni siebie na sroższe jeszcze wydawać nieszczęścia.
• Tak chwalebny cel wydźwignięcia Narodu z jarzma niewoli pośród najtrudniejszych zawad powinien być dobrze zważony, nie w prędkości uczucia obywatelskiego, ale w zimnym rozsądku, zastanawiającym się na wszystko, aby nie pogrążyć kraj w większą niewolę jeszcze zatraceniem nawet kiedyś nadziei odzyskania onej. 
• Mospanie prezydencie [c]! nie wchodzę ja w to, jaki WPan byłeś względem Moskali, ale się spodziewam, że i dla mnie będziesz grzecznym. A jakże! kazałeś WPan obchodzić urzędników i lud, aby stawali przed ratuszem? 
• Mości Panowie, w obronie ojczyzny równość u mnie popłaca, i dla tego tak żyd, chłop, szlachcic. ksiądz i mieszczanie, równego u mnie są szacunku, który od wielu wezwany i zaproszony od różnych obywateli i magnatów listami w dzisiejszem dziele mam czynić usługę WPanom. 
• Ja, Tadeusz Kościuszko, przysięgam w obliczu Boga i całemu Narodowi Polskiemu, iż powierzonej mi władzy na niczyj prywatny ucisk nie użyję, lecz jedynie jej dla obrony całości granic, odzyskania samowładności Narodu i ugruntowania powszechnej wolności używać będę. Tak mi Panie Boże dopomóż i niewinna Męka Syna Jego. 
• Przysięgaliśmy, Koledzy, nieraz Ojczyźnie naszej być wiernymi, daliśmy Jej tego dowód. Wydźwignijmy Ojczyznę z niewoli... Biorę z Wami, kochani Koledzy, za hasło: śmierć albo zwycięstwo.
• Ozdobo rodzaju ludzkiego! Płci piękna! Cierpię szczerze na widok niespokojnej twej troskliwości o los śmiałego przedsięwzięcia, które ku oswobodzeniu ojczyzny przedsiębiorą Polacy! Łzy wasze, które wam ta troskliwość serc czułych wyciska, przejmują serce rodaka waszego ogólnemu szczęściu poświęcającego się z rozkoszą. 
• Rodacy! Nie jest czas pilnować teraz formalności i krokiem leniwym zbliżać się do dzieła powstania narodowego. Do broni, Polacy, do broni! Bóg już żelazu polskiemu pobłogosławił i potężna Jego Opatrzność wskazała, jakim sposobem ta ziemia ma być od nieprzyjaciół uwolnioną.
• Każdy gemein może zostać oficerem, gdy sobie na to zasłuży.
• Łączcie [d] przeto serca Wasze z Polakami, którzy swojej i Waszej wolności bronią szukają.
• ...wojna nasza ma swój szczególny charakter, który dobrze pojąć należy, jej pomyślność zasadza się najwięcej na upowszechnieniu zapału i na uzbrojeniu generalnym wszystkich ziem naszej mieszkańców.
• Ulżenie pańszczyzny jest rzeczą konieczną. 
• Mogą mię czernić, osoby i nasze powstanie, ale Bóg widzi, że nie francuską zaczynam rewolucję. Chcę zniszczyć nieprzyjaciela, czynię niektóre dyspozycje tymczasowe, a zostawuję prawo stanowienia narodowi.
• Racz atoli być Wasza Królewska Mość pewnym, że bezpieczeństwo osoby Jego najżywiej mnie obchodzi".
• To, co się stało na dniu wczorajszym w Warszawie [e], napełniło serce moje goryczą i smutkiem. Chęć ukarania winowajców była dobrą, ale czemuż ukarania bez wyroku sądu? czemu zgwałcona praw powaga i świętość?
• Wy, których gorąca odwaga chce być czynną dla Ojczyzny, użyjcie jej przeciw obcym nieprzyjaciołom [...]. 
• ...Ojczyzna wszystkim zarówno pokazuje się być matką, gdy wszystkim jednakową udzielać powinna sprawiedliwość, nie przystoi ani należy, by klasa mieszkańców [f], równie z drugimi pożyteczna, równie nawet z drugimi do obrony publicznej przykładać się chcąca, od względów rządu oddaloną być miała. 
• Nie masz mieszkańca na ziemi Polskiej, który by w powstaniu narodu, wolności i uszczęśliwienie swe upatrując, wszelkimi siłami do onego przykładać się nie starał.
   

Rok 1796 i kolejne lata...

• Najjaśniejszy Panie [g]! Nigdym nie ubolewał nad losem własnym, ale nigdy ubolewać nie przestanę nad losem ojczyzny mojej.
• Obym był raczej zapomniany, a Ojczyzna moja wolną została.
• Już w tym kraju, w którym wziąłem życie, nie znajduję ojczyzny, ale w tym, gdzie me życie położę, a tym jest Ameryka.
• Uważam Amerykę jako drugą moją ojczyznę i czuję się być nader szczęśliwym, gdy do niej powracam.
• Prosiłem pana Jeffersona, żeby w razie mojej śmierci, bez wyrażenia ostatecznej woli lub testamentu, wykupił za moje pieniądze tylu Murzynów i uwolnił ich, aby pozostała suma wystarczyła na zapewnienie im wykształcenia i utrzymania. 
• Proszę oświadczyć wdzięczność i ucałować każdego ode mnie [h], przyrzec oraz że i ja w tychże z nimi jestem sentymentach ku ojczyźnie i razem z nimi gotów życie łożyć do obrony jej, gdy okoliczność tego pozwoli. 
• Wiem, że pory tylko pomszczenia się za ojczyznę oczekujecie. Niecierpliwość moja w tym razie równą jest waszej. Przyjdzie ta pora żądana i prędzej może, niż się dziś spodziewamy. Dlatego starajcie się usilnie łożyć czas teraźniejszy na sposobienie się wstanie obrońców ojczyzny, do którego was naród powołał.
• Winszuję Stanom Zjednoczonym Ameryki Prezydenta, jakiego w Twej osobie wybrały [i]. Nikt nie będzie więcej wątpił, że republikanizm powinien się nierozerwalnie łączyć z uczciwością, prawością i ścisłą sprawiedliwością.
• Nie jestem ani królem, ani zwierzchnikiem państwa. Niczego nie chcę sobie przywłaszczać. Niechaj cesarz Napoleon ogłosi, że nadeszła chwila, w której Polska może i powinna powstać, niech oświadczy, wzywając Polaków pod broń, iż pragnie przyłożyć się ze skutkiem do odrodzenia naszego kraju, dając stosowną konstytucję, ogłaszając równość polityczną wszystkich bez różnicy mieszkańców, jak to jest we Francji. Wówczas Polacy będą mu wierni.
• Niech Opatrzność broni, aby Pański potężny i najdostojniejszy monarcha nie żałował, jeśli wzgardzi naszą dobrą wolą [j].
• Dobrze, że służysz i że się uczysz [k]. Ucz się pilnie i gdy będzie wojna, uważaj dokładnie na wszystko, przy boku cesarza możesz uzbierać sobie wiele wiadomości i doświadczenia.
• Znakomity on wódz [l], a chociaż on naszej ojczyzny nie wskrzesi, to oficerów nam może wykształcić wielu, a bez takowych źleby było, choćby Bóg zesłał nam później szczęśliwe okoliczności. Powtarzam, ucz się pilnie, ale on nic dla nas nie zrobi. 
   

"Ja, niżej podpisany, obiecuję i przysięgam przed Wszechmogącym Bogiem na świętej Jego Ewangelii, iż posłusznym jego Imperatorskiego Majestatu Pawłowi Piotrowiczowi, memu prawdziwemu i  prawemu Hosudarowi Samowładcy całej Rosji, i Najmilszemu jego Synowi Wielkiemu Książęciu Aleksandrowi Pawłowiczowi, Imperatorstwa prawemu Dziedzicowi: utrzymywać i bronić, ile będę mógł, prawa i przedostojności niniejsze i następne, które się ściągają do władzy i powagi Jego Imperatorskiego Majestatu [...]" - tak zaczyna się rota przysięgi, jaką złożył więzień Tadeusz Kościuszko carowi pod koniec listopada 1796 r. [3] Nie powinno było zabraknąć tego cytatu, skoro po raz kolejny przypomniałem znamienną rotę przysięgi z 1794 r. Nie mnie oceniać wagę, tragizm, skutki tego, co zadeklarował T. Kościuszko przed synem znienawidzonej Katarzyny II (Екатерина II Алексеевна).

 

cytaty za...  

[1] Śliwiński A., Powstanie kościuszkowskie, Muzeum Niepodległości Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa 2014, s. 129

[2] Starozynski  A., Kościuszko. Książę chłopów, tłum.J. Mikos, Wydawnictwo WAB, Warszawa 2018; s. 265, 268, 269, 271, 272, 285, 286, 291, 292-293, 294, 300, 303, 305, 306, 309, 313, 317, 322, 339, 341, 352, 372, 383, 397, 407-408, 409

[3] Leśniewski S., Kościuszko. Rysa na pomniku?, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2023, s.284 

 

wyjaśnienia/przypomnienia...

[a] Stanisław August Poniatowski

[b] chodzi o chłopów w Siechanowicach

[c] Filip Lichocki, prezydent miasta Krakowa

[d] kapłani różnych religii

[e] samosąd nad targowiczanami

[f] Żydów

[g] car Paweł I (Павел I Петрович)

[h] gen. J. H. Dąbrowski

[i] Th. Jefferson

[j] J. Fouché 

[k] D. Chłapowski 

[l]  Napoleon I Bonaprate