Antoni Czechow - ostatni akt...

czwartek, grudnia 18, 2014

Antoni Czechow - ostatni akt...

"Kochany Jean, umyślnie nie złożyłem Panu życzeń imieninowych: nie chcę bowiem przypominać, że starzejemy się obaj, zbliżamy do pięć dziesiątki, i że niedługo już byle smarkacz będzie Pana nazywał dziadkiem" - a jednak wróciłem do mego Czechowa szybciej, niż myślałem? Ledwo zamknąłem tom I "Listów", a sięgnąłem po  drugi? Tak 18 stycznia 1904 r. pisał z Moskwy do Iwana Leontiewa (Szczegłowa). Nie mógł wiedzieć, że zaczyna się dla niego ostatni rok? Nie, zaledwie półrocze z całego 1904 roku! Bo za sześć miesięcy (2 na 3 lipca) umrze w uzdrowisku Badenweiler w Badenii-Wirtemberdze. Przegra swoją walkę z gruźlicą. Nie doczeka ani pięćdziesiątki, ani tym bardziej nazywania się dziadkiem. W chwili przedwczesnej śmierci Antoni Czechow / Антон Павлович Чехов miał 44 lata.

Ostatniego dnia maja pisał z Moskwy do Marii Czechowej, swojej siostry: "Kochana Maszo, wyobraź sobie, dziś po raz pierwszy włożyłem buty i tużurek; dotąd cały czas leżałem albo łaziłem po domu w szlafroku i pantoflach. Dziś również po raz pierwszy wyszedłem na ulicę. (...) 3 czerwca wyjeżdżam za granicę. Napisz, Badenweiler, Herrn Anton Tschekhoff". Tak zapowiada swoją ostatnią podróż? Powrotu z niej nie będzie... Z Maszą już nigdy nie spotka się.

Kolejny list do siostry słał tydzień później (6 czerwca 1904 r.)  już z Berlina: "Kochana Maszo, piszę z Berlina, gdzie jestem od wczoraj. W Moskwie po Twoim wyjeździe zrobiło się bardzo zimno, spadł śnieg i chyba dlatego schudłem, brałem zastrzyki z morfiny, zażywałem tysiące różnych leków i wspominam z prawdziwą wdzięcznością tylko heroinę, która zapisał mi kiedyś Altschuller". Pochwała narkomanii? W żadnym wypadku. Jedna z metod uśmierzania bólu. Wdzięcznie opisuje Berlin, ba! zwracał uwagę na jakość chleba! "Chleb tu wyborny, opycham się pieczywem [...]. Kto nie był za granicą, nie wie, co to dobry chleb". Jest optymistyczny "akcent zdrowotny": "...możesz powiedzieć mamie i wszystkim, kogo to interesuje, że wracam do zdrowia albo że dawno już jestem zdrów. Nogi mnie nie bolą, rozwolnienia nie mam, zaczynam przybierać na wadze i leżę już w łóżku - cały dzień jestem na nogach".

O wyjeździe do Badenweiler zapowiadał w cytowanym wyżej liści. Następny, ujawniony w zbiorze, został już tam napisany 12 dnia czerwca. Czechow zatrzymał się w "willi Friederike" i wynajął dwupokojowy, słoneczny pokój: "Naokoło wielki ogród, nieco dalej góry porośnięte lasem, ludzi mało, ruch na ulicy żaden, ogród i kwietniki zadbane, ale dziś ni z tego, ni z owego zaczęło padać, siedzę więc kołkiem w pokoju i zaczyna mi się wydawać, że za parę dni  będę myślał o ucieczce". Ciekawe, co na stan tego ducha powiedziałby psycholog?

Tego samego dnia napisał też do Wasyla Sobolewskiego. Opisał kurort, oczywiście o swym zdrowiu: "Czuję się coraz lepiej, zdrowia przybywa mi na pudy, nie na gramy. Nogi dawno już nie bolą, zapomniałem o bólu, jem dużo i z apetytem, pozostała tylko zadyszka po rozedmie płuc i słabość z wycieńczenia". Mnie ujął inny fragment, bardziej natury... estetycznej: "Niemcy albo stracili gust, albo nigdy go nie mieli. Niemki są ubrane mało powiedzieć bez gustu, wręcz obrzydliwie, mężczyźni także; w całym Berlinie nie znajdziesz ładnej kobiety, której nie szpeciłby szkaradny ubiór".

16 czerwca znowu pisał do Maszy. Narzekał na "niemiecką niezmącona ciszę". I znowu dostaje się bezguściu tubylców: "Gdziekolwiek spojrzeć, ani kropli talentu, ani grama smaku, za to porządek i uczciwości pod dostatkiem. W naszym życiu wyobraźnia odgrywa znacznie większą rolę, nie mówiąc już o Włochach i Francuzach". Oto, jak wyglądał "harmonogram dnia" pensjonariusza Antoniego Czechowa: 7 rano pił herbatę w łóżku; 7,30 wizyta masażysty; 8 wstaje na dobre z łóżka (pije m. in. kakao żołędziowe!); 10 kolejny posiłek: rozdrobniona owsianka; 13 obiad; 16 znowu kakao (żołędziowe?); 19 kolacja. "...nieco później filiżanka herbaty poziomkowej - na sen" - kończy ową wyliczankę. Tu warto dodać, że w jednym z listów skarżył się na podłą jakość herbaty! Przezornie wiózł ze sobą swoje zapasy!
21 czerwca narzekał w liście do siostry Marii (Maszy): "Wszystko nieźle, tylko Badenweiler zaczyna mnie nudzić, zbyt dużo tu niemieckiej ciszy i porządku. (...) To samo głupie kakao, ta sama owsianka". Uspakajał: "Teraz możecie być spokojni, wszystko jest w porządku". Wierzył, że jest na dobre drodze do wyzdrowienia? Ostatni list, który odnajdziemy w tym zbiorze pochodzi z 28 VI i też napisał do Maszy: "Jedzenie bardzo smaczne, ale chyba nieodpowiednie, bez przerwy coś mi szkodzi. Tutejszego masła nie wolno mi jeść. Myślę, że mój żołądek jest zepsuty bezpowrotnie, i wątpię, czy pomoże mu cokolwiek prócz postu: nie jeść w ogóle i kropka (...)". Nie darował sobie, aby nie wrócić do tematu "bezgustowne Niemki": "Ani jednej przyzwoicie ubranej Niemki, fatalny brak gustu". Nie wiem czy zdążyła nadejść odpowiedź. Więcej w tym wyborze listów nie zamieszczono.

Nie wiem w jakiej okoliczności Antoni Czechow kładł na papier zdania, które posłużyły za motto w rozdziale XXVIII "U kresu" w biografii autorstwa René Śliwowskiego: "Wszędzie dobrze, gdzie nas nie ma: w przyszłości też nas nie ma, dlatego wydaje się nam wspaniała" oraz "Po co przeszkadzać ludziom w umieraniu, skoro śmierć jest normalnym i prawowitym końcem każdego z nas?". Ostatnie chwile pisarza utrwaliła Olga Kniper Czechowa / О́льга Леона́рдовна Кни́ппер-Че́хова (1868-1959) , żona Antoniego , której wspomnienie cytuje Śliwowski: "Antoni usiadł i jakoś znacząco, z naciskiem, głośno powiedział po niemiecku do doktora (a bardzo słabo znał niemiecki): «Ich sterbe». Potem wziął kieliszek, zwrócił się do mnie, uśmiechnął się przedziwnym uśmiechem i rzekł: «Dawno nie piłem szampana», spokojnie wypił wszystko do dna, cicho legł na prawym boku i wkrótce umilkł na zawsze... 
(...) Doktor odszedł, w ciszy dusznej nocy z okropnym hukiem strzelił korek z nie dopitej butelki szampana...".
Śmierć przyszła 15 lipca 1904 r. o trzeciej nad ranem.

PS: Tym postem zamykam tryptyk poświęcony wielkiemu pisarzowi. Nie zapominajmy, że Rosja to nie tylko decydenci z Kremla, agresorzy 17 IX 1939 r., kaci z Katynia czy Miednoje, ale tez bogata i wspaniała kultura. Trudno sobie wyobrazić literaturę światową bez pióra tak wybitnego twórcy, jakim był Antoni Czechow.